یادداشت به مناسبت زاد روز داستایوفسکی
محمد صابری شاعر و نویسنده:
در حوالی سپیده ای یخ بسته، ناقوس کلیسای تثلیث مسکو چهار بار نواخت بی آن که گرد خواب را از چشمانی فروهشته در رخوت برگیرد و وجدانی را بیدار، ناقوسی که به چهارمین بانگ اش قدم های نازک کودکی را عزیز و گرامی می داشت بی آن که کمترین خبری از آن چه که او با دنیا خواهد کرد، داشته باشد. این که روزی آثارش به یکصد و هفتاد زبان زنده ی دنیا ترجمه و خوانده خواهد شد، این که ایسم های ادبی ازو وام گرفته خواهد شد و دست آخر این که تاج پادشاهی فلسفه، روانشناسی، تاریخ نگاری، جامعه شناسی، ادبیات و حتی بوم رنگ های نقاشی و سازهای موسیقی همه و همه بر سر او آرام خواهد گرفت.
کودکی که بعدها به تعبیر ماکسیم گورکی وجدان دردناک و بیدار روسیه خوانده شد. وجدانی بیدار و دردمند و ابرقهرمانی که در ضد قهرمان سازی همتا نداشت.
با آن که زاد روزها بهانه ی خوبی ست برای به یاد آوردن اعجوبه هایی که با دستاوردهاشان دنیا را از رخوت و ولنگاری و بی عاری اندکی نجات بخشیدند اما با همه ی خوب انگاری هاش معایب و مصائبی نیز دارد و یک از آن بی شمار نقصان ها این است که انسان نمی داند بر کدام گوشه از بی نهایت آن شخصیت انگشت بگذارد که دیگران نگذارده اند و همین خود یاد آور حقارت دنیایی ست که پس از گذشت دویست سال از آن شفق یخ بسته هنوز نتوانسته ابرقهرمانی را بازشناسد که هنوز انگشت های حیرت و حسرت زیادی را به دهان ها باقی گذارده است.
داستایوفسکی به روایت فروید بزرگ معمار روان شناختی هزار توی آدمی ست، معماری چندگانه نویس که هیچ نقد یگانه ای را یارای هماوردی در جستجوی معناها و کشف ها و استنتاجات او نیست. آثاری که از اندیشه ی بلند او به تحریر درآمده همگی سرشار از مضامین فلسفی صرف و یا روانشناسی محض نیست، در هم آمیزه ای از انکار و شک و یقین است که در درازنای قرون و در مواجهه با ریز و درشت رنگ ها و حاشیه ها و متن های دربرگیرنده ی سرشت نا آرام انسانی غم انگیزست که تضاد های جامعه خود، تفاوت های طبقاتی و خصوصن تفاوت بین فقیر و غنی را به روشنی ترسیم کرده است.
تاثیر تجربیات کودکی و نوجوانی و حتی افکار و داستان های دیگر نویسندگان در جان شیفته ی او اندک اندک مایه گرفتند و هر چه به جلوتر رفت رنگ باختند و به تدریج اندیشه ای نوتر، پخته تر و باورپذیرتر جای آن ها را گرفت. از جمله دغدغه های ابرقهرمان ادبیات پرداختن به مضامین مذهبی با رگه هایی از ارتدوکس روسی و پرسش و پاسخ هایی معماگونه بود. مضامینی چون فقر، خودکشی، کشمکش های اخلاقی درونی، عذاب وجدان، پنهان کاری، حیله گری، قتل، روابط پدر و فرزندی از این دست تاملاتی بود که تا آخرین لحظه گریبانش را رها نساختند و او نیز دست از دامن شان برنداشت تا راه بهتر زیستن را بیاموزد و بیاموزاند.
ضد قهرمان ها در کنه ذات داستایوفسکی نقشی غیر قابل انکار را به عهده گرفته اند که بی وجود آن ها داستان ها از پیرنگ تهی می شوند و از معنا و مضمون بی رنگ.
راسکولنیکف در جنایت و مکافات، ایپالیت تیرینتی یف در ابله، کیریلوف در اهریمنان و از همه برجسته تر دیمیتری و ایوان کارامازوف در برادران کارامازوف ضد قهرمانانی اند با روحی درون گرا و منزوی که هر چند غریب و دور از ذهن می نمایند اما با ایفای نقشی پارادوکسیکال از سوژه های مد نظر او به درستی و دقیق پرده بر می دارند و عجیب تر آن که در هیچ کدام از دیالوگ ها و صحنه پردازی ها اثری از خود آقای نویسنده-داستایوفسکی- پیدا نیست.
قهرمان ضد قهرمان ساز ادبیات در یادداشتی می نویسد:
"خواننده ی عزیزم کدام بهترست؟ شادی مبتذل یا رنج متعالی؟ آه، این بشر آه، از دست این بشر! بشر یکسره تحقیر و تنهایی ست، زندانی هزارتوی خود، بنابراین متمایل ست به کینه توزی و خشم. پیوسته رشک می برد به داشته ی هم نوع اش و حتی فکر و تلاش او. زندگی بشر، زندگی با خیال انتقام و انقلاب و رستاخیزی ست که هرگز رخ نمی دهد اما اگر خواب خردِ بشری هیولا می آفریند غفلت از عشق مهلک تر آن است."
از اعجوبه ی تکرار ناپذیر ادبیات سخن بسیارست و شرح سخن بسیارتر و اما مجال نوشتن کوتاه و کوتاه تر از آن مجالِ تامل. بسنده است به همین کمِ بسیار قناعت کنیم و از انتظارورزی های بیهوده اجتناب تا شاید روز روزگاری بتوانیم به استناد این همه بیش،کم بیاموزیم.
تا بعد.
انتهای پیام/
