یادداشت/ مجید افشاری
مضمون چیست؟
پیام عاطفی ، اجتماعی ، تعلیمی است که با بیان یا ایجاد نسبت میان کلمات به مخاطب داده می شود.
ساحت شناسی مضمون
۱_ بلاغت سه رکن دارد که مضمون با تمام ظرفیت از آنها بهره مند می شود
علم معانی ( شناخت حشو / محور هم نشینی ( نظام معنایی_ منطق تصویر_ موسیقی نوشتار_ رفتار زبانی / شایع زبانی ( بومی / قومیت ها / نسلی/ رسانه ای ) ظرفیت زبانی ( فصیح _ عامیانه _ عوامانه ) _ بیان ( تشبیه_ استعاره _ کنایه_ مجاز) بدیع( صنایع لفظی _ معنوی) پس می توان گفت مضمون مغز شعر است. ما با مفاهیم سخن می گوییم نه کلمات، کلمات ابزار مفاهیم اند.
۲_ هر بیت یا سطر، روایت مستقلی دارد که می تواند یک مانیفست ( در اینجا بیانیه ی شاعرانه ) تلقی شود یا گفتمانی فشرده.
۳_ استقلال ابیات دلالت به انقطاع روایت ندارد. زیرا هر بیت می تواند روایت کاملی از پیام مد نظر شاعر باشد.
۴_ در محور افقی ابیات مستقل هستند و در محور عمودی اشتراک محتوایی یا قرابت محتوایی دارند . پس شبهه ی پراکنده بودن ابیات ساده انگارانه است. این عدم یکدستی در روایت اما یک پارچگی در پیام کلی نوشتار ویژگی شعر مضمون گرا است نه کاستی آن.
۵_ به تعداد ابیات یا سطرها رویکرد متنوع از محتوای پیام کلی به مخاطب پیشنهاد می شود که مخاطب نمی تواند به دلیل تنوع، رویکرد های بعدی را حدس بزند.
۶_ شبهه ی ساختگی بودن کاملاً بی معناست یک بیت شعر یا یک سطر شاهد مثال بیاورید که ساختگی نباشد. مگر مواردی که غلبه با نمایش زبانی باشد و ساختار بیش از حد شسته، رفته به نظر بیاید که آن هم اگر در خدمت کشف شاعرانه باشد محل اشکال نیست. جور نویسی و صرفاً مراعات نظیر و شبکه تناسب برای توضیح واضحات هم ربطی به مضمون گرایی مبتنی بر کشف شاعرانه ندارد.
چند نکته
الزاماً ساختگی بودن نفی تاثیر گذاری نمی کند.
از منظر مراعات نظیر و شبکه ی تناسب در شعر به وجه اجتناب ناپذیری همه ی شعرها ساختگی تلقی می شوند .
وقتی درباره ی ساختار( فرم ) سخن می گوییم امری که دارای مطلع _ میانه _ مقطع ( کلاسیک ) یا دارای گزاره _ خبر_ کشف_ فرایند _ پیامد( نیمایی_ سپید) باشد مد نظر است... ( به نحو بدیهی همه نمایانگر ساختار اند )
عاطفه و کشف شاعرانه ساختگی نیست اما بیان عاطفه و کشف شاعرانه ساختگی است. ساختن به معنای درست، نشانه ی نبوغ تاثیرگذاری با چیدمان واژه هاست برای انتقال بهینه ی کشف شاعرانه به مخاطب .
به زبان ساده تر، بیت به معنای خانه است و خانه را می سازند. در نیمایی و سپید هم سطربندی گویای همین امر است. که پیش تر بیان شد.
ایرادهای احتمالی به مضمون گرایی
۱_ ممکن است شاعر مضمون گرا در کلیّت اثر سلبی یا ایجابی به موضوعی بپردازد و به نوعی منظر شاعر با مطلع _ ردیف لو می رود .
۲_ ممکن است شاعر دچار پیش اندیشه های ساخت و ساز زبانی باشد و به دلیل افراط در نمایش زبانی ،عاطفه ی طبیعی نوشتار آسیب ببیند
۳_ روایت مستقل ابیات به حیث تاثیر گذاری نوسان محسوسی دارد و ممکن است بیتی درخشان، خود را به ساختار تحمیل کند و التذاذ و حیرت باقی ابیات به نفع آن مصادره شود. ( شاه بیت _ بیت الغزل )
۴_ گاهی عدم قرابت محتوایی بیت یا ابیاتی با کلیّت روایت باعث مسیر عوض کردن جریان روایت می شود .
و سخن پایانی:
همیشه بی عیاران ادعای داوری دارند
برای سنجش وزن طلا، آهن ترازو شد
*
انتهای پیام/
طلا بی آهن و مس آنچنان نرم است و بی دیّار
که عیاران همه جمعند به سنجش در کفِ عیّار
با تقدیم ارادت مجیدسلمانی ⚘⚘⚘⚘⚘