نقش پست اومانیسم در شکل‌گیری شعر پسازبان و تغییر نقش انسان در طبیعت
نویسنده: دکتر فرّخ لطیف‌نژاد 1400/14/11
پست‌اومانیسم با تغییراتی بنیادین در پایه‌های فلسفی و زبان‌شناختی شکل گرفت و برخلاف نظریّات پیشین به‌جای مبنا قرار‌دادن فیزیک، به علوم تجربی روی آورد، چرا که تفکّر انسان‌محور اومانیسم که بر مبنای سود و لذّت ایجاد شده بود، سبب بی‌توجّهی به خانه و جایگاه انسان یعنی زمین شد و مدام در حال بهره‌برداری بی‌رویّه و آلودگی آب و هوا و زمین قرار گرفت تا حدّی که نظم اکوسیستم مختل و زمین وارد دوران پرخطر آنتروپوسن شد. بنابراین بیولوژی به‌عنوان علم مبنایی مورد توجّه قرار گرفت و در ترکیب با علم زبان‌شناسی فلسفۀ جسمانی را رقم زد. این چنین بود که علوم شناختی بر فراز همۀ رشته‌های علوم انسانی و تجربی قرار گرفت و پست‌اومانیسم پدیدار شد که پایه‌های آن بر ماتریالیسم و نظریّۀ تکامل بنا شده است.
«پست‌اومانیسم به همۀ رویکردهایی اطلاق می‌شود که از نظر ماهوی، تاریخی و انتقادی پس از نگرش اومانیستی شکل گرفته و در ساحات متنوّعی چون هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، زیبایی‌شناسی و امور سیاسی و اجتماعی پدیدار شده است. دغدغۀ اصلی پست‌اومانیسم نقد همه‌جانبۀ استلزامات اومانیسم به‌ویژه کانونی‌بودن ساختارهای شناختی و زیستی است. تلقّی تازه از قلمرو زبان و توجّه به محیط زیست از پیامدهای مهم پست‌اومانیسم است» (خبازی کناری، مهدی، 28/9/1400).
تفکّر محوری پست‌اومانیسم نقض محوریّت انسان در زمین است که با بهره‌گیری از اصول مکالمۀ باختین و زبان‌شناسی شناختی در جریان جدیدی از شعر با نام شعر پسازبان آشکار می‌شود که پس از شعر زبان پدیدار شد. در این رویکرد «به جای دو بعد زمان و مکان، از فضا استفاده می‌شود. زبان‌شناسی نقشی با تغییر دوگانۀ سوسوری درون و برون یعنی مغز و جهان خارج، دوگانۀ جدید بدن و محیط را ایجاد کرد که در آن به‌جای مغز تمام حواس پنجگانۀ انسان در امر دریافت مشارکت دارند و با گونه‌های غیر انسانی از طریق آواها و ژست‌های بدنی حیوانات و سیگنال‌های گیاهان ارتباط زبانی برقرار می‌کنند» (جهانپولاد، سعید، 1400: 28/9/1400). بنابراین در این دیدگاه زبان دیگر امری بیناذهنی نیست، بلکه بیناگونه‌ای است؛ به این معنا که نه‌تنها انسان بلکه سایر موجودات مانند حیوانات و گیاهان و حتّی اشیا دارای زبان و دخیل در امر درک و دریافت هستند. این نگرش باعث می‌شود توجّه بشر به سایر موجودات معطوف شود و چون می‌تواند با آنها ارتباط زبانی برقرار کند، رابطۀ عاطفی مؤثّری با محیط زیست برقرار می‌کند و به جای تخریب اکوسیستم به حفظ و مراقبت از آن برمی‌خیزد و با انتخاب بهتر قدرت سازگاری و امکان بقا را برای گونه‌های انسانی و غیرانسانی رقم می‌زند.
طبیعی است که این رویکرد به شعرهای زیست‌محیطی توجّه خاصّی مبذول نماید. شعرهایی که بر پایۀ تفکّر پست‌اومانیستی و بر مبنای زبان‌شناسی پسازبان، مخاطب را ترغیب به چندصدایی و برقراری ارتباط با طبیعت و درک و تعامل با آن در یک مجموعۀ هماهنگ می‌کنند. این شعرها با دیدگاه‌های مختلفی چون بوم‌شناسی انتقادی و فرهنگی و زیست‌بوم زنانه‌گرا یا اکوفمنیسم سروده می‌شوند.
«شعر پسازبان» و «شعر زیست‌محیطی» در تاریخ‌های 28/9/1400 و 29/10/1400 در دو همایش مجازی آکادمی شعر معاصر انجمن ترویج زبان و ادب فارسی معرّفی شد. در این نشست‌ها پنج تن از اعضای آکادمی شعر معاصر به ترتیب زیر به تشریح و تبیین مبانی فکری شعر پسازبان پرداختند؛ جناب آقای سعید جهانپولاد شاعر، شعرپژوه، مترجم و پژوهشگر ادبیّات تطبیقی ملل بر اساس مطالعات و ترجمه‌های دهۀ اخیر خود طیّ دو نشست به شرح پسازبان و انواع شعر زیست‌محیطی از جمله زیست‌بوم زنانه‌گرا پرداخت. شعر پسازبان زمینه‌کار تخصّصی ایشان در مقالات مختلف تشریح شده و به‌زودی در کتاب راهنمای حلقه‌های متأخّر نقد ادبی قرن بیست‌و‌یکم که نگارش آن در سال 1395پایان یافته به‌طور کامل بازنمایی می‌شود. سپس جناب دکتر مهدی خبّازی کناری دانشیار فلسفۀ دانشگاه مازندران، ایده‌پرداز متن سیاه و عضو آکادمی شعر معاصر در طول دو همایش پایه‌های پست‌اومانیستی و ماتریالیستی پسازبان را تبیین کرد و آقای دکتر سینا جهاندیده منتقد و پژوهشگرنظریّۀ ادبی در تکمیل بحث، ماتریالیسم فرهنگی را تشریح کرد. خانم دکتر فرّخ لطیف‌نژاد مدیر آکادمی و پژوهشگر نظریّات شعرشناسی شناختی طی دو نشست به نقش نظریّۀ تکامل در شکل‌گیری و تحلیل شعرهای زیست‌محیطی اشاره کرد و به تشریح زبان‌شناختی شعر پسازبان در تقابل با زبان‌شناسی سوسور پرداخت. همچمین نقش کلیدی اصول مکالمۀ باختین رادر ایجاد چندصدایی و تجمیع گونه‌های موجودات زنده در پسازبان یادآور شد و آقای محمّد آزرم شعرپژوه و شاعرِ شعر متفاوط، شعر زبان و پسازبان را با یکدیگر مقایسه کرد.
در همایش دوم آقای نادر چگینی سخنران مدعو، به معرّفی یکی دیگر از شاخه‌های شعر زیست‌محیطی یعنی گفتمان بوم‌شناسی انتقادی پرداخت. در پایان آقای سعید جهانپولاد نمونه‌های شعری زیست‌محیطی خود را که به‌تازگی در مجموعه‌شعر همآوایی در انتشارات جادۀ ابریشم منتشر شده قرائت کرد و خانم فیروزه محمّدزاده که شعرهای زیست‌بوم زنانه‌گرا را در دو کتاب شعر زیبای دورو و سه‌رگه منتشر کرده است، به قرائت اشعار زیست‌محیطی پرداخت.
انتهای پیام/
