با توجه به این که راهبرد کلان ایران بایستی تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه باشد، پیشنهاد می‌شود راهبرد کشور تعامل حداکثری با ترکمنستان به منظور واردات گاز از این کشور باشد. همچنین از آنجا که ترکمنستان سیاست فروش گاز در مرز را دنبال می‌کند، ایران مطلوب‌ترین مقصد صادراتی ترکمنستان خواهد بود.
ترکمنستان تا سال ۱۹۹۱میلادی با نام «جمهوری شورایی ترکمنستان» یکی از جمهوری های تشکیل دهنده اتحاد جماهیر شوروی بود. این کشور از جنوب افغانستان و ایران، از شمال با ازبکستان و قزاقستان، از غرب با دریای خزر و از طریق این دریا با کشورهای جمهوری آذربایجان و روسیه همسایه است. همچنین ترکمنستان در بین کشورهای آسیای مرکزی دارای منابع عظیم گازی و صادرات گسترده گاز است. بیش از ۱۳.۶ تریلیون متر مکعب یا به عبارتی ۷.۲ درصد از ذخایر گازی متعارف جهان در ترکمنستان قرار دارد و این کشور به لحاظ ذخایر گازی بعد از روسیه، ایران و قطر در رتبه چهارم قرار دارد. بنابراین با توجه به ذخایر بزرگ گاز ترکمنستان، همسایگی این کشور با ایران و زمینه‌های زمینه‌های فرهنگی تاریخی مشترک، لزوم اتخاذ راهبرد اصولی در دیپلماسی انرژی از سوی ایران در قبال این کشور ضروری است.
«ملاحظات و الزامات راهبردی تجارت انرژی ایران و ترکمنستان» [۱] عنوان گزارشی به قلم «زهرا جعفری» با همکاری «جواد سلیمان‌پور» است که به ملاحظات و الزامات راهبردی در تجارت گاز ایران و ترکمنستان اشاره دارد و اقدامات پیشنهادی جهت توسعه تعاملات مبتنی بر انرژی با این کشور را مطرح می‌کند.
مطلوبیت صادرات گاز به ایران برای ترکمنستان
با توجه به مشکلات ترکمنستان برای اجرای خطوط لوله تاپی و ترانس کاسپین [۲] و عدم تمایل به افزایش جدی صادرات به چین و روسیه ایران امن‌ترین و مطمئن‌ترین بازار برای ترکمنستان خواهد بود. از طرف دیگر از آنجا که ترکمنستان گاز خود را در مرز می‌فروشد ایران گزینه بسیار مطلوبی برای ترکمنستان خواهد بود.
ترکمنستان در حال تنوع بخشی در گزینه‌های صادراتی خود است و ایران بایستی با سرعت بیشتری در مورد تعامل با این کشور در حوزه انرژی تصمیم‌گیری کند.
همچنین وجود پیوندهای تاریخی - فرهنگی و تجربه صادرات و تعامل با مسئولان ایران، می‌تواند این موضوع را تقویت کند. صادرات گاز ترکمنستان به ایران، برای هر دو کشور هم به لحاظ اقتصادی و هم به لحاظ ژئوپلتیکی بسیار مطلوب است.
ترکمنستان می‌تواند از طریق ایران به دیگر بازارها مانند ترکیه، هند، پاکستان، عراق، دست یابد این در حالی است که مسیرهای جایگزین آن بسیار پرهزینه است.
خط لوله انتقال گاز ترکمنستان به ایران
اکنون ایران دارای دو خط لوله با قابلیت واردات گاز از ترکمنستان شامل خط لوله دولت آباد - سرخس - خانگیران در شمال شرق و کردبچه- کردکوی در حاشیه دریای خزر با ظرفیت تقریبی هر کدام برابر ۱۲ میلیارد متر مکعب است. خط لوله کردبچه به کوردکوی در استان گلستان به طول ۲۰۰ کیلومتر، به قطر ۳۹ اینچ در دسامبر ۱۹۹۷ راه اندازی شده است، همچنین خط لوله دیگر گاز میدان دولت آباد را به خط لوله گاز ایران متصل می‌کند. ساخت این خط لوله در سال ۲۰۰۹ تکمیل و پمپاژ گاز در این خط در سال ۲۰۱۰ آغاز شد. قطر ۴۸ اینچی با ظرفیت حداکثری ۱۲ میلیارد متر مکعب در سال و طول ۱۸۲ کیلومتر از ویژگی‌های این خط لوله است. مجموعاً برای انتقال گاز ترکمنستان به ایران با برخی اقدامات اصلاحی امکان افزایش ظرفیت تا ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال نیز امکان پذیر است.
ضرورت شتاب ایران برای تعامل با ترکمنستان
باید توجه داشت که ترکمنستان در حال تنوع بخشی در گزینه‌های صادراتی خود است و ایران بایستی با سرعت بیشتری در مورد تعامل با این کشور در حوزه انرژی تصمیم‌گیری کند.
بررسی گزینه‌های تجارت گاز ترکمنستان نشان می‌دهد با توجه به مشکلات ترکمنستان برای اجرای خطوط لوله تاپی و ترانس کاسپین و همچنین تمایل این کشور به تنوع بخشی به مقاصد صادرات گاز خود علاوه بر روسیه و چین، ایران گزینه‌ای مطلوب‌تر برای بازار گاز ترکمنستان خواهد بود.
از طرف دیگر به دلیل نزدیکی مسافت انتقال گاز، صادرات گاز به ایران سودآورترین گزینه صادراتی ترکمنستان از منظر اقتصادی است. همچنین از آنجا که ترکمنستان سیاست فروش گاز در مرز را دنبال می‌کند، ایران مطلوب‌ترین مقصد صادراتی ترکمنستان خواهد بود.
با توجه به این که راهبرد کلان ایران بایستی تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه باشد، پیشنهاد می‌شود راهبرد کشور تعامل حداکثری با ترکمنستان به منظور واردات گاز از این کشور باشد.
گفتنی است اگرچه معاوضه گازی با این کشور برای احیای روابط دو کشور ضروری بوده است اما با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور، راهبرد ایران بایستی مبتنی بر خرید و فروش گاز قرار گیرد. با توجه به مشکلات ترکمنستان برای اجرای خطوط لوله تاپی و ترانس کاسپین، ایران گزینه‌ای مطلوب‌تر برای بازار گاز ترکمنستان خواهد بود
راهبردهای ایران برای تبدیل شدن به قطب انرژی منطقه
به منظور تبدیل شدن ایران به قطب انرژی منطقه، یکی از راهبردهای اصلی کشور بایستی واردات حداکثری گاز از ترکمنستان باشد. مطابق قراردادهای ۲ کشور و همچنین زیرساخت خطوط لوله موجود، این کشور می‌تواند سالیانه بین ۱۵ - ۲۰ میلیارد متر مکعب گاز به ایران صادر کند اما به دلایل مشکلات متعدد از جمله چالش‌های بین‌المللی و ناهماهنگی‌ها میان مقامات تصمیم‌گیر در صنعت نفت کشور، در کنار مسائل بانکی، ایران در حال حاضر نتوانسته از ترکمنستان واردات گاز داشته باشد.
اقدامات وزارت نفت به منظور سواپ گاز ترکمنستان به آذربایجان در سال گذشته و توافق برای دوبرابر کردن حجم این قرارداد سواپ در سال جاری، افق‌هایی را برای توسعه همکاری مجدد با ترکمنستان گشوده است.
پیشنهادها در خصوص توسعه تعاملات انرژی ایران با ترکمنستان
۱- واردات حداکثری گاز ترکمنستان(به معنی خرید گاز نه سواپ گاز)
یکی از الزامات راهبرد تبدیل شدن ایران به قطب انرژی منطقه، واردات گاز از کشورهای منطقه است در این بین با توجه به ذخایر بالای گاز در ترکمنستان و کاهش هزینه گاز دریافتی به دلیل مسافت کم انتقال، واردات گاز از این کشور اهمیت راهبردی دارد.
ترکمنستان تا سال ۲۰۳۰، ۴۷ میلیارد مترمکعب ظرفیت مازاد برای صادرات گاز خواهد داشت. پیشنهاد می‌شود ایران در گام نخست (میان مدت) ظرفیت واردات به میزان ۱۵ تا ۲۰ میلیارد متر مکعب را فعال کند و همچنین واردات گاز روسیه از مسیر ترکمنستان را با توسعه زیر ساخت خط لوله جدید در دستور کار قرار دهد. در گام دوم (بلند مدت) نیز ایران بایستی با حضور در توسعه میادین گازی ترکمنستان، همانند چین راهبرد توسعه میدان و خرید گاز از ترکمنستان را دنبال کند و بر ظرفیت وارداتی خود بیافزاید.
۲- ترانزیت و سواپ فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی و استفاده از مشارکت بخش خصوصی (به ویژه در حوزه محصولات پتروشیمی ترکمنستان)
در حوزه فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی با توجه به موقعیت محصور در خشکی ترکمنستان، ایران می‌تواند اقدام به ترانزیت و سواپ این محصولات مبتنی بر موقعیت جغرافیایی خود کند. یکی از زیرساخت‌های مهم در این حوزه، مسیر ترانزیت شمال به جنوب (از بندر چابهار به سرخس) است که فرصت‌های مناسبی برای گسترش تعاملات و مبادلات تجاری میان دو کشور به ویژه فروش محصولات پتروشیمی این کشور فراهم می‌آورد.
با فعال شدن دستگاه دیپلماسی میان ایران و ترکمنستان یکی از مسیرهای تعامل تجاری با این کشور می‌تواند انتقال خدمات فنی و مهندسی باشد۳- ایجاد اتاق تسویه دوجانبه بین دو کشور به منظور مصون‌سازی تبادلات مالی از تحریم
خرید متقابل یا تجارت دوجانبه، علاوه بر ایجاد تعادل در تراز تجاری، می‌تواند ریسک تجارت خارجی در شرایط چالش‌های بین‌المللی را به شدت کاهش دهد. در همین راستا و به منظور توسعه تجارت دوجانبه، تشکیل اتاق‌های تسویه پایاپای در شرایط اعمال محدودیت‌های بانکی می‌تواند به عنوان کانال امن و بدون ارتباط با نظام‌های مالی تحت کنترل غرب عمل کند. با توجه به اینکه ایران واردات گاز از ترکمنستان دارد امکان ایجاد و توسعه اتاق تسویه میان ۲ کشور فراهم است.
۴- صدور خدمات فنی و مهندسی در حوزه‌های مختلف از جمله توسعه میادین نفت و گاز و پروژه‌های عمرانی
با توجه به تعداد بالای منابع نفت و گاز در ترکمنستان اقتصاد این کشور به شدت در حال رشد است و طرح‌های بزرگی در آن انجام شده و یا در حال انجام است اما ایران حضور جدی و اثرگذاری در این عرصه نداشته است با فعال شدن دستگاه دیپلماسی میان ایران و ترکمنستان یکی از مسیرهای تعامل تجاری با این کشور می‌تواند انتقال خدمات فنی و مهندسی باشد.
پی‌نوشت
[۱] . ملاحظات و الزامات راهبردی تجارت انرژی ایران و ترکمنستان، زهرا جعفری، جواد سلیمان‌پور، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، ۱۴۰۱.
[۲] . سال‌هاست اتحادیه اروپا با حمایت آمریکا برای تنوع سبد واردات خود و کاهش وابستگی به روسیه خط لوله کریدور جنوبی و ترانس کاسپین را پیشنهاد داده است.
