یک سامورایی چطور برابر زمین‌لرزه می‌ایستد؟

مدیریت بحران در ژاپن به لطف قانون اقدامات اساسی برابر بلایا از نظر یکپارچه‌سازی و برنامه‌ریزی درست ارتقا یافته و اقداماتی جامع برای زلزله‌های بزرگ‌مقیاس و ویران‌کننده به صورت جداگانه انجام و در نظر گرفته شده است.

ژاپن در نزدیکی و روی مرزهای صفحات پوسته‌ای آمریکای شمالی، اوراسیا، دریای فیلیپین و اقیانوس آرام قرار گرفته است. این موضوع کاملا مشخص می‌کند که چرا این کشور یکی از مستعدترین مناطق زلزله‌خیز دنیا است. تحقیقات نشان می‌دهد که بیشترین کانون زلزله‌های پنج ریشتر یا بیشتر از ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۵ در اطراف ژاپن قرار داشته، به علاوه ۲۰ درصد از زلزله‌های ۶ ریشتر یا بیشتر در این بازه زمانی در خود ژاپن رخ داده است. اما پرسش اینجا است که دولت ژاپن چگونه توانسته با وجودِ زلزله‌های بسیار با مقیاس‌های ویران‌کننده مانع از خسارت‌های بالا شود. یکی از جدیدترین پژوهش‌های صورت گرفته در این باره مقاله‌ای با عنوان «مدیریت بحران زلزله در ژاپن» [۱] به قلم مهدخت آشوری است. نویسنده در این مقاله مدیریت بحران زلزله در ژاپن را بررسی می‌کند.

سازوکارهای ژاپنی ضدزلزله

الف: قانون اقدامات اساسی مقابله با فاجعه: این قانون در سال ۱۹۶۱م تصویب شده و از آن زمان تا به حال تجربیات و درس‌هایی را که در ارتباط با زمین لرزه به دست آمده منعکس می‌کند. در حقیقت، تعهدات، اختیارات و وظایف دولت مرکزی، دولت‌های محلی، خدمات عمومی و شهروندان را بیان می‌کند. طبق این دستور، دولت مرکزی باید نهاد CDMC را که شامل نخست وزیر به عنوان رئیس، وزرا و چندین عضو دیگر هستند تشکیل دهد و دولت‌های محلی باید شوراهای مشابهی را ایجاد کنند تا مدیریت بحران به صورت یکپارچه و سازمان یافته باشد.

ب: قانون اقدامات ویژه در مقابل فاجعه زلزله : در ۱۹۹۵م زلزله‌ای در منطقه آواجی هانشین Awaji-Hanshin اتفاق افتاد که خسارات شدیدی را به بار آورد. در نتیجه قانون اقدامات ویژه در مقابل فاجعه زلزله تصویب شد تا آماده‌سازی برای زلزله در هر کجای ژاپن را بهبود ببخشد. این قانون فرمانداران استان‌های محلی را به همفکری با شهرداران دولت‌های شهری تشویق می‌کند تا برنامه پنج‌ساله‌ای را در مورد ساختمان‌ها و بهبود امکانات ضروری از نقطه نظر مدیریت بحران زلزله تدوین کنند.

اقدامات جهت مقابله با زلزله‌های بزرگ مقیاس: اقداماتی جهت مقابله با زلزله‌های بزرگ مقیاس از سوی CDMC در نظر گرفته شده است. در ابتدا یک سری ویژگی‌ها در مورد زلزله‌ها تخمین زده می‌شوند مانند تمرکز و مدل زلزله، سپس شدت توزیع لرزش تخمین زده می‌شود که با این فاکتور تعداد ساختمان‌های تخریب شده، میزان مرگ و میر و خسارات اقتصادی نیز برآورد می‌شوند.

بر اساس پیش‌بینی‌ و تخمین‌ها چارچوبی به عنوان یک نقشه اصلی که بتواند آماده‌سازی برای این خسارات، پاسخگویی اورژانسی و بهبود شرایط را پوشش بدهد، تدوین می‌شود که پیروی از چارچوب‌های زیر را شامل می شود:

راهبرد کاهش بلایای زلزله Strategy Reduction Disaster Earthquake این چارچوب اهداف کمّی برای کاهش بلایا و اقدامات خاص برای دستیابی به آنها را مشخص می‌کند.

واکنش اضطراری فعالیت برای دستورالعمل‌ها Activities Response Emergency for Guidelines این چارچوب شامل مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها برای فعالیت‌ها و واکنش‌های اضطراری از سوی سازمان‌های مربوطه است.

فعالیت‌های واکنش اضطراری برای طرح خاص Activities Response Emergency for Plan Specific در این چارچوب برنامه‌های مشخص برای فعالیت‌ها و واکنش‌های اضطراری مانند فعالیت‌هایی از قبیل اعزام واحدهای جست و جو و نجات و حمل کالاهای اضطراری منطقه به منطقه براساس تخمین‌های انجام شده مشخص شده است. این برنامه این امکان را فراهم می‌کند که فعالیت‌ها و واکنش‌های اضطراری به محض وقوع زمین لرزه‌های ویرانگر حتی در صورت عدم اطلاع دقیق از خسارات، به اجرا درآیند. این فعالیت‌ها زمانی که اطلاعات در دسترس قرار می‌گیرند بر اساس آن شرایط خاص تنظیم می‌شوند.

توکیو بدون توقف مقابل زمین‌لرزه

بزرگترین زلزله‌ای که در یک قرن گذشته در کلانشهر توکیو رخ داد Kanto در سال ۱۹۲۳ بود که ۹.۷ ریشتر قدرت داشت و موجب خسارات بسیار شدیدی شد. مجموعاً صد هزار نفر تعداد کشته‌شدگان و گمشده‌ها بود. زمین لرزه‌هایی با بزرگی ۸ ریشتر به صورت دوره ای در فواصل ۲۰۰ تا ۳۰۰ سال در این منطقه اتفاق می‌افتند. بعید است که زلزله‌ای به این بزرگی طی ۱۰۰ سال رخ دهد اما زلزله های داخلی با ۷ ریشتر چندین بار بین دو زلزله کلاس ۸ ریشتر رخ می‌دهد. بنابراین اقداماتی جهت مقابله با زلزله‌های کلاس ۷ ریشتر انجام می‌گیرد. از میان ۱۸ مدل شبیه‌سازی شده یک مدل برای مرکز توکیو انتخاب شده است که احتمال وقوع آن حتمی است. این مدل با شدت به مرکز توکیو برخورد می‌کند و تاثیرات گسترده‌ای دارد. در نتیجه این زلزله، تخمین‌زده می‌شود که ۸۵۰ هزار ساختمان فرو می‌ریزند یا در اثر آتش سوزی می‌سوزند، ۱۱ هزار نفر مرگ و میر خواهد داشت و ۱۱۲ تریلیون ین ضرر اقتصادی به جای خواهد گذاشت.

چارچوب سیاسی که بتواند یک برنامه جامع را برای آماده سازی، پاسخگویی اضطراری و بازسازی در مقابل بلایا پوشش بدهد در سال ۲۰۰۵ تدوین شده است و کمک می‌کند توزیع عملکردها به عنوان مرکز سیاسی، اداری و اقتصادی عادلانه‌تر باشد.

برنامه Reduction Disaster Earthquake Strategy که در سال ۲۰۰۶ تدوین شد و بر روی اهداف کمی تمرکز دارد می‌تواند میزان مرگ و میرها را تا ۵۰ درصد و ضررهای اقتصادی را تا ۴۰ درصد در طول ۱۰ سال کاهش دهد.

برنامه Emergency for Plan Specific Activities Response اخیرا و در سال ۲۰۰۸ تدوین شده است و برنامه Emergency for Guidelines Activities Response در سال ۲۰۰۶ که مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها برای فعالیت‌ها و واکنش‌های اضطراری از سوی سازمان‌های مربوطه است. در این چارچوب برنامه‌های مشخص برای فعالیت‌ها و واکنش‌های اضطراری مانند فعالیت‌هایی از قبیل اعزام واحدهای جست و جو و نجات و حمل کالاهای اضطراری منطقه به منطقه براساس تخمین‌های انجام شده صورت می‌گیرد.

تمهیدات تخلیه و نجات گرفتارشدگان در ژاپن

منظور از گرفتارشدگان در این مقاله صرفاً افراد زیر آوار نیستند، تاکید بیشتر بر افرادی است که در مسیرها، ترافیک و یا مکان‌هایی که دور از خانه‌هایشان است، گرفتار هستند. تخمین زده می‌شود که زمین لرزه در داخل توکیو ۷ میلیون نفر را مجبور به تخلیه خانه‌هایشان می‌کند که ۶.۴ میلیون نفر آن‌ها نیاز به پناهگاه دارند و ۱۴ میلیون نفر که دور از خانه‌های خودشان هستند تحت تاثیر این شرایط قرار می‌گیرند که برای ۵.۶ میلیون نفر آنها به دلیل مسافت طولانی برگشتن به خانه‌هایشان بسیار دشوار است. چارچوبی سیاسی برای زلزله در توکیو در ارتباط با تخلیه و افراد گرفتار شده در نظر گرفته شده است. در حقیقت کمیته‌ای برای حل این مشکل تشکیل شده است که مشکلات کمی و راهکارهای پیشنهادی را تحلیل می‌کند.

در صورتی که در هر منطقه از توکیو نیاز باشد ساکنان همان منطقه اسکان داده شوند در مجموع حداقل ۶۰۰ هزار پناهگاه برای افراد نیاز است. نخستین چیزی که باید در مقابله با کمبود پناهگاه‌ها در نظر گرفته شود کاهش تعداد افرادی است که به پناهگاه نیاز دارند. یکی از راهکارهای پیشنهادی بررسی سریع این موضوع است که اگر ساختمان‌ها در هنگام پس لرزه‌ها ایمن باشند از نظر ریزش، می‌توان افراد را تشویق کرد که به خانه‌هایشان برگردند تا در امان باشند.

همچنین پیشنهاد می‌شود که تخلیه‌کنندگان تشویق به پیدا کردن پناهگاهی با والدین، نزدیکان و یا مکان‌هایی که در خارج از منطقه شوند. پیشنهاد می‌شود که هر بخش از امکانات عمومی و خصوصی برای اطمینان از ظرفیت آن بخش و هماهنگی تخلیه با بخش‌های دیگر استفاده کند. علاوه بر موارد گفته شده اقدامات مربوط به تامین ملزومات، بهره‌برداری از پناهگاه‌ها و ارائه اطلاعات مفید برای تخلیه‌کنندگان در چارچوب سیاست‌ها ذکر شده است.

اقدامات مربوط به اسکان موقت

اگر در توکیو زلزله اتفاق بیافتد، تخمین زده شده است که بیش از ۶۲.۱ میلیون تقاضا برای مسکن موقت و اضطراری در این منطقه نیاز است. در واقع تخمین زده شده است که مسکن برای تقریبا ۳۵.۱ میلیون خانوار در طول ۶ ماه پس از زلزله می‌تواند فراهم شود. بدین صورت که ۱۲۰ هزار خانوار از آنها به وسیله مسکن موقت، ۳۱۰ هزار از طریق بازسازی مسکن‌های آسیب دیده، ۲ هزار خانوار با مسکن‌های عمومی و ۹۲۰ هزار خانوار به وسیله خانه‌ها و آپارتمان‌های خصوصی آسیب ندیده در منطقه که کمتر از تقاضای ۲۷۰ هزار خانوار سکونت یابند. بنابراین به نظر می‌رسد پاسخگویی به تقاضا برای مسکن در منطقه دشوارخواهد بود. اما ظرفیت ۳۳۰ هزار خانوار یافت شده در مناطق همسایه می‌تواند این شکاف را پر کند. در نتیجه مهم است که مقدماتی تنظیم شود تا خانه‌های آسیب دیده به سرعت بازسازی شوند حالا به صورت موقت یا دائمی، تا افرادی که خانه‌هایشان را تخلیه کرده‌اند بتوانند به خانه‌های خود برگردند، ظرفیت خالی، عمومی یا خصوصی در دسترس قرار گیرد و مسکن موقت اضطراری فراهم شود.

چاره‌جویی برای کمبود سرویس‌های بهداشتی

تقاضا برای سرویس‌های بهداشتی و مکان‌هایی برای استراحت از سوی هر دو گروه (گرفتارشدگان و افرادی که قصد تخلیه مناطق را دارند) بسیار زیاد است. تهیه و تقاضا برای سرویس‌های بهداشتی بر اساس شبیه‌سازی رفتار گرفتارشدگان برآورد شده است. در واقع تقاضا برطبق فراوانی رهگذران و تخلیه کنندگان در هر ساعت تخمین زده شده و فرض بر این است که تهیه تعداد سرویس‌های بهداشتی برای استفاده اضطراری به واسطه تعمیر سرویس‌ها در مکان‌هایی مثل سوپرمارکت‌ها، پمپ بنزین‌ها، رستوران‌ها، پناهگاه‌ها و فضاهای عمومی در ۲۳ بخش توکیو تحت فرضیات مطمئنی از جمله ظرفیت، دسترسی و قطعی آب تخمین زده شده تامین شود.

کمبود سرویس‌های بهداشتی می‌تواند برای ۱۷ ساعت ادامه داشته باشد. پیشنهاد شده است که مسئولان محلی سرویس‌های بهداشتی قابل حمل را ذخیره بکنند و هماهنگی‌های لازم را به گونه‌ای انجام دهند تا گرفتارشدگان بتوانند از سرویس‌های بهداشتی امکانات عمومی و خصوصی استفاده کنند.

نیاز گیرافتادگان چطور رفع می‌شود؟

براساس یافته‌ها، اقداماتی برای گرفتارشدگان پیشنهاد شده است. برای افراد گرفتارشده این بسیار خطرناک است که یک‌باره به سمت خانه‌های خود حرکت کنند چون مسیرها و مکان‌های نزدیک ایستگاه‌های راه آهن را شلوغ می‌کند و احتمال درگیر شدن در سقوط دسته جمعی و مرگ ناشی از آتش و سقوط اشیا را افزایش می‌دهد. این اتفاق راه‌ها را مسدود می‌کند و مانع واکنش‌های اضطراری مانند جستجو و نجات، آتش‌نشانی، حمل و نقل اضطراری و انتقال پزشکی می‌شود. باید به صورت گسترده‌ای در نظر گرفته شود که مهم است که مردم از رفتن فوری به سمت خانه‌هایشان خودداری کنند و امور به گونه‌ای تنظیم شود که در زمان وقوع فاجعه، ایمنی یا همان سلامت خانواده‌ها به سرعت تایید شود.

افراد اگر بدانند که خانواده‌هایشان سلامت هستند و یا در امنیت هستند، آرامش بیشتری دارند و به سمت خانه‌هایشان برای خبر گرفتن از خانواده‌هایشان هجوم نمی‌برند.

همچنین پیشنهاد می شود که شرکت‌ها و مدارس آماده شوند برای مرتب کردن برخی چیزها برای کارمندان و یا دانش‌آموزان تا در آنجا برای مدتی بمانند و اجازه بدهند که روزهای بعدی به سمت خانه‌هایشان بروند که این باید با اطلاعاتی در مورد مسیرهای آماده در دسترس برای گرفتارشدگان تنظیم شود.

به علاوه، پیشنهاد می‌شود به افرادی که پیاده به خانه‌هایشان بازمی‌گردند کمک‌رسانی شود با برخی کارها نظیر محدودیت و هدایت ترافیک در مناطق خطرناک یا پرازدحام، ارائه اطلاعات در مورد مسیرها، کمک‌های پزشکی و مکان‌های استراحتی که در مسیر بازگشت به خانه‌ها وجود دارند. مقامات محلی هم باید این کمک‌رسانی‌ها را هماهنگ کنند.

ساختمان‌های ضدزلزله

در زلزله awaji-Hanshin گزارش شده بود که ۳.۸۳ درصد از پنج هزار و ۵۰۰ مرگ بلافاصله پس از زلزله و به دلیل فروریختن ساختمان یا سقوط مبلمان بوده است. برطبق تخمین خسارتی که تحت نظر CDMC انجام شده است، چهار و ۲۰۰ نفر در زلزله داخلی توکیو به دلیل فروریختن ساختمان می‌میرند زمانی که زلزله پنج صبح اتفاق بیافتد. از مجموع خسارات، مشخص شد که فروریختن ساختمان نه تنها موجب مرگ ومیر بلکه شروع و گسترش آتش سوزی، تولید افرادی به عنوان گرفتارشدگان، مانع جستجو و نجات و ایجاد آوار می‌شود. بنابراین در مدیریت بحران زلزله، ساختمان ضدزلزله به عنوان یک اولویت بالا در نظر گرفته شده است.

قوانین مرتبط با مقاوم‌سازی ساختمان‌ها

قانون‌هایی که در ادامه می‌آیند مربوط به مقاومت ساختمان‌ها در برابر زلزله است.

الف: قانون استاندارد ساختمان : این قانون حداقل استاندارد را برای مکان ساختمان‌ها، ساختارشان، امکانات و حفظ جان، سلامتی و اموال شهروندان را تدوین می‌کند.

ب: قانون تضمین کیفیت مسکن : این قانون در سال ۲هزار تصویب شد تا از کیفیت مسکن اطمینان حاصل شود و از منافع خریداران مسکن محافظت شود.

ج: قانونی برای اجرای مسئولیت ضمانت نقص‌ها تحت نظر قانون ضمانت کیفیت مسکن: این قانون برای اجرای این دستورالعمل وضع شده است که پیمانکاران و فروشندگان مسکن جدید باید کل مبلغی که یا با توجه به تعداد عرضه مسکن و یا قرارداد بیمه مشخص می‌شود را سپرده بگذارند تا اطمینان حاصل شود که بودجه لازم برای بازپرداخت ضمانت نامه ۱۰سال مقرر که در قانون تضمین کیفیت مسکن ذکر شده است را دارا باشند.

د: قانون ارتقاء مقاوم سازی ساختمان‌های ضد زلزله: این قانون ایمنی ساختمان‌های ضدزلزله را از طریق مقاوم سازی دوباره افزایش می‌دهد تا از جان، ایمنی و اموال شهروندان در برابر ریزش ساختمان‌ها محافظت کند.

سیستم بیمه زلزله

بیمه آتش‌سوزی خسارات آتش سوزی ناشی از زلزله و ضررهای ناشی از زلزله را به صورت کلی پوشش نمی‌دهد پس بیمه اختیاری زلزله که بتواند این شرایط را پوشش دهد ضروری است. دولت مرکزی بخشی از ریسکی را که بیمه‌گران خصوصی زلزله متحمل می‌شوند و در صورت وقوع زلزله ویرانگر قادر به بیمه آن نیستند دوباره بیمه می‌کند و وجوه را در یک حساب ویژه برای پرداخت بیمه مدیریت می‌کند.

هشدار یا اعلام خطر اولیه زلزله

EEW در واقع وقوع زلزله را به مردم اعلام می‌کند تا قبل از رسیدن موج دوم اقدامات احتیاطی لازم را انجام بدهند. در ابتدا یک لرزه‌نگار که در نزدیکی مرکز زلزله هست، از ۱۰۰۰ لرزه‌نگاری که در سراسر ژاپن قرار دارند، موج اول زلزله را تشخیص می‌دهد. سپس این موج آنالیز می‌شود تا مکان، تمرکز و قدرت ریشتر زلزله تخمین زده شود و بعد شدت توزیع زلزله پیش بینی می‌شود. اگر شدت لرزه از پنج ریشتر بیشتر پیش بینی شود و بیشتر از یک لرزه‌نگار زلزله را شناسایی کند، هشدار زلزله برای عموم مردم صادر می‌شود.

همچنین هشدار زلزله برای افراد خاصی که مایل هستند در اسرع وقت هشدار را دریافت کنند و محدودیت‌های این سیستم را درک می‌کنند که اگر اندازه پیش‌بینی شده بیشتر یا برابر با ۵.۳ ریشتر باشد یا حداکثر شدت لرزه‌ای پیش بینی شده بیشتر یا برابر با ۳ باشد، ارسال می‌شود.

پی‌نوشت

[۱] . آشوری، مهدخت، «مدیریت بحران زلزله در ژاپن، جغرافیا و روابط انسانی»، پاییز ۱۴۰۰، دوره ۴، شماره۲، صص۲۵۵- ۲۷۵.