یکتاپرس: عمارت چهلستون یا کلاه فرنگی یکی از آثار مهم دوره صفوی و تنها کوشک باقی‌مانده از مجموعه کاخ‌های سلطنتی شاه تهماسب در اواسط قرن دهم هجری قمری است. این بنا که حدود ۵۰۰ متر مربع وسعت دارد، بر اساس معماری ایرانی در دو طبقه ساخته شده است و شامل نقاشی‌های دیواری می‌شود که نمونه‌ای کم‌نظیر از هنر مکتب قزوین هستند. این کاخ باشکوه که در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، در سال ۱۳۸۳ به موزه خوشنویسی قزوین تبدیل شد و امروزه به‌عنوان یکی از معروف‌ترین جاهای دیدنی قزوین به شمار می‌رود.
کاخ چهلستون قزوین کجاست؟
آدرس: استان قزوین، شهر قزوین، میدان آزادی (سبزه میدان)
عمارت چهلستون در میدان آزادی (سبزه میدان) شهر قزوین و در باغی به نام باغ سعادت قرار دارد.
دسترسی به کاخ چهلستون
برای بازدید از عمارت کلاه فرنگی یا کاخ چهلستون باید به خیابان امام خمینی و میدان سبزه بروید. این بنای تاریخی در جنوب این میدان قرار دارد.
معرفی کاخ چهلستون قزوین
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
نام کاخ چهلستون اغلب ذهن‌ها را به‌سمت کاخ چهلستون اصفهان می‌برد؛ در حالی کاخی تاریخی با همین نام در قزوین وجود دارد که به دستور شاه تهماسب، دومین پادشاه سلسله صفویه، ساخته شد. این کاخ که به عمارت کلاه فرنگی نیز شهرت دارد، امروزه به موزه خوشنویسی تبدیل شده و آثار برخی از خوشنویسان معروف ایرانی مانند میرعماد قزوینی، درویش عبدالمجید، محمد حسین عماد کتاب و... را در خود جای داده است. کاخ چهلستون در سال ۱۳۳۴ به شماره ۳۸۹ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید.
تاریخچه کاخ چهلستون قزوین
کاخ چهل ستون یکی از زیباترین و ارزشمندترین بناهای تاریخی شهر قزوین است که قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد. شاه تهماسب صفوی در سال ۹۵۱ هجری قمری به‌دلیل حملات ترکان عثمانی تصمیم گرفت که پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل کند. او به بنایی در خور پادشاه ایران زمین نیاز داشت و از همین رو، زمین‌های زنگی آباد را از میرزا شرف جهان، از بزرگان شهر قزوین، خریداری کرد. شاه تهماسب به معماران برگزیده کشور دستور داد تا باغی به‌شکل مربع در آن بسازند و در میان آن عمارت‌های عالی، تالار، ایوان‌ها و حوض‌های زیبا بنا کنند.
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
عمارت کلاه فرنگی به‌همراه سردر عالی قاپو تنها بناهای باقی مانده از باغ صفوی هستند. این باغ خیلی بزرگ بود؛ به‌طوری که طول آن از خیابان واقع در شمال سبزه میدان کنونی تا حیاط نادری کشیده شده بود و عرض آن نیز از جلوی اداره پست و تلگراف تا دیوار غربی شعبه بانک ملی امتداد داشت. این خیابان‌ها مقدار زیادی از این باغ را از بین بردند و بخش بزرگی نیز به نام سبزه میدان به گردشگاه عمومی اختصاص یافت.
در دوره قاجاریه، محمد باقر سعدالسلطنه، فرماندار قزوین به یاد روزهای باشکوه عمارت کلاه فرنگی، آن را بازسازی کرد و به آن نام چهلستون داد. در این دوره بخش‌هایی به‌ویژه به طبقه دوم اضافه شد که شکل ظاهری و داخلی آن را تاحدی تغییر داد. متاسفانه این عمارت در دوره پهلوی تغییر کاربری پیدا کرد و به‌عنوان فرمانداری مورد استفاده قرار گرفت. در سال ۱۳۳۶ نقاشی‌های زیر گچ رخ از نقاب کشیدند و نمایان شدند. در سال ۱۳۵۲ از این نقاشی‌ها لایه‌برداری کردند و آن‌ها را پایین آورند که در اثر این اتفاق آسیب‌های فراوانی به بنا وارد شد.
بعد از انقلاب اسلامی، کاخ چهلستون مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ به‌طوری که در سال ۱۳۵۷ دور ایوان‌ها کلاف‌کشی شد. در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۱ ستون‌های چوبی آن را برداشتند و تیرآهن به‌جای آن‌ها به کار گذاشتند. همچنین برای اینکه رطوبت را از ساختمان دور کنند، در پایه ستون‌ها کانال‌کشی انجام دادند.
در سال ۱۳۷۱ سقف شیروانی به‌منظور جلوگیری از نفوذ آب باران و برف به داخل ساختمان مرمت شد. در سال‌های اخیر، کاربری کاخ به موزه خوشنویسی تغییر کرده و سیستم‌های گرمایشی، سرمایشی و ایمنی به آن اضافه شده است.
معماری کاخ چهلستون قزوین
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
کاخ دو طبقه چهلستون به‌صورت ستون هشت گوش است و مساحتی حدود ۵۰۰ متر مربع دارد. نقشه این کاخ شامل طرحی با محورهای چلیپایی (صلیبی) و برون‌گرا می‌شود. شاه تهماسب بنای این عمارت را از روی نقشه معماری ترک به شیوه شطرنجی خیلی کوچک‌تر ساخت که هر طبقه شامل تالار و اتاق‌هایی کوچک است.
از نکات جالب معماری کاخ چهلستون می‌توان به ارتباط آن با مجموعه دولتخانه صفوی اشاره کرد که از طریق تونل‌های زیرزمینی به یکدیگر وصل می‌شوند. این تونل‌های زیرزمینی تا بیرون شهر کشیده شده‌اند و در اصل برای خروج اضطراری از کاخ در زمان حمله دشمن ساخته شده بودند.
گفته می‌شود که در میان بناهای تاریخی ایران، معماری کاخ هشت بهشت اصفهان به کاخ چهلستون قزوین شباهت بسیاری دارد؛ جز اینکه کاخ هشت بهشت فاقد راهروها و غلام گردشی‌هایی است که اطراف بنای کاخ چهلستون دیده می‌شود. هشت بهشت همانند کاخ چهلستون پلانی برون‌گرا و هشت گوشه دارد که اتاق‌های درونی آن نامتقارن هستند؛ اما در نمای بیرونی متقارن به نظر می‌رسند. همچنین هر دو بنا در وسط باغی ساخته شده‌اند که در معماری ایرانی به آن کوشک می‌گویند.
بخش های مختلف کاخ چهلستون قزوین
ورودی ها
یکی از بخش‌های زیبای عمارت چهلستون، چندین ورودیی آجری آن است که هرکدام با کاشی‌های سرامیکی، نقش گل و بته و تصاویر سنتی ایرانی تزیین شده‌اند.
طبقه اول
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
طبقه اول که به دوره صفویه تعلق دارد، دارای سالن وسیعی است که در چهار طرف آن چهار اتاق با طراحی متفاوت از یکدیگر قرار گرفته‌اند. چهار ایوان در این بنا به چشم می‌خورد که در گذشته باز بودند و جریان هوا از آن‌ها عبور می‌کرد که به خنکی مطبوع فضای داخلی می‌انجامید؛ ولی امروزه برای حفاظت از بنا و تزیینات آن با پنجره بسته شده‌اند. ضمن اینکه شیب در ورودی موجب می‌شد که هوا از بیرون به مرکز سازه هدایت شود و عمل تهویه را به‌خوبی انجام دهد. در مرکز، شمال و جنوب طبقه اول حوض‌هایی وجود داشت که به‌واسطه جریان آب آن‌ها، بر خنکای هوای داخل بنا اضافه می‌شد و صدای آن آرامش را برای ساکنان عمارت به ارمغان می‌آورد. در حال حاضر، فقط حوض مرکزی و جنوبی باقی مانده و مرمت شده‌اند. جریان آب نیز برای جلوگیری از رطوبت قطع شده است.
رواقی با ستون‌های آجری و قوس‌های نیم‌دایره گرداگرد این طبقه را در بر گرفته‌اند. نقاشی‌های زیبایی تقریبا در تمامی بنا دیده می‌شود که متعلق به دوران صفویه و قاجار هستند. سقف طبقه اول مقرنس‌های زیبایی دارد که هنر والای سازندگان آن را نشان می‌دهد. کف عمارت در گذشته پوششی از آجر داشت که اکنون سازمان میراث فرهنگی آن را با سفال پوشانده است.
طبقه دوم
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
دسترسی طبقه پایین و بالا در گذشته از طریق راه‌پله شرقی صورت می‌گرفت که امروزه مسدود شده است و عبورومرور از راه پله شمالی انجام می‌شود. این راه پله نیز در گذشته آجر فرش بود؛ ولی امروزه با سنگ مرمر مرمت شده است.
با گذر از پله‌ها وارد یکی از اتاق‌های گوشواره در کاخ می‌شوید. از این اتاق می‌توانید به سالنی بزرگ و نورگیر به نام سالن مرتضی قدم بگذارید. در چهار طرف این سالن، چهار اتاق گوشواره به چشم می‌خورد که تنها یکی از آن‌ها راه ارتباطی سالن پایین به سالن بالا است. اتاق‌های گوشواره متعلق به معماری دوره قاجاریه هستند و در پلان اولیه بنا وجود نداشتند.
طبقه دوم در دوره قاجار تغییرات بسیاری کرد. ارسی‌های آن از چهار جهت نور و رنگ را به فضای داخلی عمارت می‌آورند. شیشه‌های این ارسی‌ها از آلمان تهیه شده‌اند و بازگوکننده چهارفصل بهار (سبز)، قرمز (تابستان)، زرد (پاییز) و آبی (زمستان) هستند. آیات و کلمات قرآنی بر زیبایی ارسی‌ها افزوده‌اند. در گذشته نقاشی‌هایی زینت‌بخش این بخش از عمارت شده بودند؛ اما امروزه تنها رنگ سبز تیره در آن به چشم می‌خورد.
در نمای بیرونی طبقه دوم و در اطراف تالار بزرگ آن، غلام گردشی (راهروی اطراف تالار) ساخته‌اند که در دوره قاجار به‌وسیله ستون‌های چوبی ظریف و صافی تزیین شده‌اند.
تزیینات کاخ چهلستون قزوین
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
کاخ چهلستون قزوین صرفا به معماری و تاریخچه‌اش شناخته نمی‌شود و نقاشی‌های طبقه اول آن شهرت بسیاری دارد. شاه تهماسب صفوی، پادشاهی هنر دوست بود و این موضوع را می‌توان به‌خوبی در ساخت و جزییات عمارت کلاه فرنگی مشاهده کرد. نقاشی‌های دیواری طبقه اول، شکلی عالی از هنر نگارگری مکتب قزوین را به تصویر می‌کشند. این نقاشی‌ها به‌دلیل تغییر کاربری بنا در دوره پهلوی به فرمانداری آسیب‌های فراوانی دید و روی آن‌ها گچ‌کاری شد. طبقه دوم نیز مملو از تزیینات و نقاشی‌هایی بود که غیر از چند تابلو اثری از آن‌ها باقی نمانده است.
روی دیوارهای این بنا سه لایه نقاشی وجود دارد که لایه اول و دوم مربوط به دوره صفوی و لایه سوم مربوط به دوره قاجار است. در دوره صفوی در نقاشی‌ها از آب رنگ استفاده می‌کردند و رنگ‌ها ملایم‌تر بود؛ اما در دوره قاجار به‌سراغ رنگ‌های گیاهی رفتند و رنگ‌ها کمی تندتر شد. این تصاویر متاثر از تغییر و تحولات سیاسی معاصر خود بودند؛ به‌نحوی که حتی اثری از ظهور نادرشاه افشار و مکتب افشاریه در آن‌ها دیده می‌شود. تعداد نقاشی‌ها مشخص نیست؛ هرچند گفته می‌شود که آن‌ها روی دیواری از آب طلا کشیده شده بودند.
نقاشی‌های دوره صفوی در طبقه اول، مینیاتور بودند و شامل خطوط نرمی از پیچ‌وخم انحنای بدن مردان و زنان می‌شدند. هنرمندان در این دوره در ترسیم مناظر عاشقانه بسیار چیره‌دست بودند.
یکی دیگر نقش‌های موجود در دیوارنگاره‌ها را می‌توان نقش پرندگانی همچون سینه سرخ، گنجشک، مرغابی، قرقاول و... دانست. طرح کلی پرندگان و دقتی که برای رسم آن‌ها به کار گرفته شده، با آثار نامدارانی چون رضای عباسی، شفیع عباسی و دیگر هنرمندان این دوره قابل‌مقایسه است.
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
در تابلوی جبهه شمالی ساختمان، نقشی از یک جشن وجود دارد و شامل منظره‌ای از باغ با درختان پرگل و جویبار می‌شود. تابلوی ایوان شرقی، از نظر درخشندگی و استفاده از رنگ جزو بهترین آثار کاخ به شمار می‌رود. در این اثر از رنگ‌های طلایی، آبی، مغز پسته‌ای، فرم متنوع لباس‌ها و حالت‌های مختلف بدن با نرمشی خاص استفاده شده است.
عبدی بیگ شیرازی، شاعر و مورخ معاصر شاه تهماسب، در اشعار خود عمارت کلاه فرنگی را به‌خوبی ترسیم می‌کند؛ اما از معماران آن نامی نبرده است. او نقاشی‌های کاخ چهلستون را هنر دست میرزا علی نقاش، مظفرعلی نقاش، علی اصغر نقاش، عبدالجواد استرآبادی و رضا عباسی می‌داند.
از دیگر تزیینات شاخص عمارت کلاه فرنگی در دوران اوج می‌توان به درهای خاتم‌کاری، کاشی‌کاری‌های منحصربه‌فرد و طلاکاری‌ها اشاره کرد که چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کردند. نقوش تزیینی و گردش‌های اسلیمی و خطایی که به‌شکل لایه‌چینی و با استفاده از ترکیب لاجورد و طلا به وجود آمده بودند، زیبایی مضاعفی به بنا می‌بخشیدند.
موزه خوشنویسی قزوین
کاخ چهلستون قزوین؛ شاهکار معماران عصر صفویه
موزه خوشنویسی قزوین یکی از غنی‌ترین موزه‌های خوشنویسی ایران است که در کاخ چهلستون قرار دارد. ضمن اینکه آثار و اشیایی تاریخی کاخ نیز در این موزه در معرض نمایش گذاشته شده است. آثار خوشنویسی این موزه خوشنویسی قزوین با خطوط مختلفی همچون نسخ، ثلث، تعلیق، نستعلیق و شکسته نستعلیق خلق شده و هنر دست اساتید بزرگ خوشنویسی قزوین و ایران هستند. از جمله این بزرگان می‌توان به میرعماد قزوینی، عمادالکتاب، ملک محمد، درویش عبدالمجید، میرعلی هروی، مالک دیلمی، وصال شیرازی، زین‌العابدین قزوینی، میرزا غلامرضا، میرحسین خوشنویس‌باشی، خواجه اختیار و احمد نیریزی اشاره کرد. جالب اینکه نوع نگارش این آثار نمایانگر هنر خوشنویسی مکتب قزوین هستند.
به گزارش وب گاه کجارو، در ابتدا برای گردآوری آثار این موزه به گنجینه موزه قزوین مرجعه شد؛ اما اثری برای نمایش در موزه خوشنویسی وجود نداشت. همچنین موزه‌های دیگر کشور راضی به اهدای آثار خود به این موزه نشدند. بنابراین، از مجموعه‌دارهای شخصی قزوین و استادان خوشنویس مثل استاد محصص مستشاری، پیله‌چی و عاملی کمک گرفته و خرید آثار خطی و تابلوخط‌های تاریخی برای موزه کاخ چهلستون از سال ۱۳۸۲ شروع شد.
