در دنیای امروزی آشنایی با حقوق متقابل افراد با یکدیگر و قانون یکی از بحث‌هایی است که جوامع بشری را از اختلافات شخصی و جمعی در امان می‌دارد. یکی از مهم‌ترین اثرات این آگاهی پیشگیری از وقوع بسیاری از مشکلات حقوقی است. قوانین حضانت فرزند یکی از هزار قانون و حقوقی است که افراد در برابر یکدیگر دارند بنابراین سایت یکتا پرس می‌خواهد موضوع حضانت فرزند را موردبررسی قرار دهد. این قانون جوانب مختلفی دارد که می‌توان ازهرجهت آن را بررسی کرد. شاید برای شما هم سؤالاتی در این مورد پیش‌آمده باشد. سؤالاتی مانند چه هنگام قانون می‌تواند شما را از حضانت و سرپرستی کودک خود محروم کند؟ تا پایان این مطلب به همراه ما باشید تا پاسخگوی سؤالات شما باشیم.
حضانت به چه معنا است؟
حضانت در لغت و عرف به معنی مراقبت، محافظت و نگهداری فرزند است. اگرچه در قانون تعریفی از آن آورده نشده است. ولایت، وصایت و قیومیت مقوله‌هایی جدا از حضانت هستند که نباید آن‌ها را با یکدیگر اشتباه گرفت. همچنین وظایف آن‌ها نیز با یکدیگر متفاوت است. به‌طورکلی می‌توان گفت که حضانت فرزند به معنی ساده نگهداری و تربیت فرزند است؛ یعنی در اصطلاح حضانت به معنی نگهداری مادی و معنوی طفل توسط کسانی که قانون مقدر داشته است. درباره حضانت فرزند در مواد 1168 تا 1179 قانون مدنی و مواد 40 تا 47 فصل پنجم قانون جدید همایت از خانواده پرداخته‌شده است.
شرایط حضانت فرزند چیست؟
کودکان بی‌دفاع‌ترین افراد جامعه هستند؛ بنابراین قانون برای آن‌ها موادی را به‌عنوان شرایط حضانت فرزند در نظر گرفته است. حضانت فرزندان در شرایط مختلف، متفاوت است. حال باید بدانید این شرایط چه هستند؟ ممکن است یکی از والدین یا هردو فوت کرده باشند. در مواردی والدین از یکدیگر طلاق گرفته‌اند و همچنین امکان دارد که بدون طلاق از یکدیگر به دلایل مختلف جدا زندگی کنند. یکی دیگر از شرایط نیز طلاق توافقی است که می‌تواند حضانت فرزند را متفاوت‌تر اعمال کند. در ادامه با هر یک از آن‌ها بیشتر آشنا خواهیم شد.
حق حضانت در صورت فوت یکی از والدین
طبق ماده 1171 قانون مدنی در صورت فوت یکی از والدین حضانت فرزند با دیگری است. این به این معنا است که در صورت فوت پدر حضانت و سرپرستی او به‌صورت قانونی با مادر است. توجه داشته باشید که گفتیم حضانت با ولایت متفاوت است. درصورتی‌که پدربزرگ پدری فرزند در قید حیات باشد ولایت با پدربزرگ و حضانت و نگهداری فرزند با مادر است. در برخی موارد قانون می‌تواند مادر را از حضانت محروم کند. آن‌هم در صورتی است که پدربزرگ پدری طفل ثابت کند مادر برای نگهداری و حضانت او اصلح نیست و ماندن فرزند در کنار مادر به صلاح او نیست. در ماده 43 قانون حمایت خانواده آمده است که حضانت فرزندانی که پدرشان فوت‌شده با مادر آن‌ها است مگر آنکه دادگاه به تقاضای ولی قهری یا دادستان اعطای حضانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند تشخیص دهد.
حق حضانت در صورت جدایی زن و مرد
در برخی موارد که زن و شوهر به‌دوراز هم زندگی می‌کنند و یا طلاق گرفته‌اند نیز بحث حضانت فرزند پیش خواهد آمد. در این موارد طبق قانون، فرزند چه دختر و چه پسر باشد، حضانت او تا 7 سالگی با مادر است. بعدازآن تا سن بلوغ حضانت فرزند به پدر می‌رسد. سن بلوغ را نیز برای دختر 9 سال و برای پسر 15 سال تعریف کرده‌اند. حتی می‌توان گفت که اگر والدین به هر دلیلی جدا از هم هستند ولی طلاق نگرفته‌اند نیز دادخواست حضانت، سلب حضانت و ملاقات فرزند را در دادگاه‌ها می‌توان بیان کرد. البته طبق تبصره‌ای بعد از هفت‌سالگی نیز در صورت بروز اختلاف حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه است. بعد از سن بلوغ نیز تکلیف حضانت ساقط و پایان می‌پذیرد. در این سنین تصمیم با خود فرزند است که در کنار کدام والد زندگی کند.
حضانت فرزند بعد از طلاق توافقی
در طلاق توافقی تمام مسائل بر اساس توافق زوجین انجام می‌گیرند مگر اینکه اختلافی بین آن‌ها صورت گیرد که در این صورت دادگاه تشخیص خواهد داد. والدین در این شرایط در مورد حق حضانت فرزندان، میزان ملاقات طرف مقابل با فرزندان، پرداخت نفقه فرزندان و میزان نفقه به توافق می‌رسند. البته دادگاه درمکرد این توافق‌ها مصلحت فرزند را نیز در نظر می‌گیرند. به‌عنوان‌مثال در طلاق توافقی مادر می‌تواند با بخشیدن جزئی یا کل مهریه خود حضانت فرزند را برای همیشه به عهده بگیرد.
سن حضانت فرزند
همان‌طور که گفته شد حضانت فرزند در دادگاه ایران طبق آخرین قوانین تا 7 سالگی به دست مادر است. فرزندان چه دختر و چه پسر تا 7 سالگی با مادر هستند مگر اینکه صلاح آن‌ها چیز دیگری باشد که تشخیص آن با دادگاه است. بعد از 7 سالگی گفته می‌شود تا سن بلوغ حضانت به پدر واگذار می‌شود. حال باید بررسی کرد که سن بلوغ چه سنی است. اصولاً برای دختران سن 9 سالگی و برای پسران سن 15 سالگی را برای بلوغ در نظر گرفته‌اند؛ اما بعد از رسیدن فرزندان به این سن دادگاه باید بلوغ آن‌ها را بررسی کند. این یعنی علی‌رغم رسیدن فرزندان به این سن شاید ازلحاظ فکری به بلوغ نرسیده باشند؛ بنابراین تشخیص این سن با دادگاه است. این مورد تا سم 18 سالگی روی می‌دهد. بعد از 18 سالگی فرزند رشید فرض می‌شود و در این سن دیگر نیازی به نظر دادگاه نخواهد بود. اگر کسی مدعی شود فرزندش هنوز رشید نشده است باید با توسل به دلیل ادعایش را ثابت کند.
آیا حضانت را می‌توان سلب کرد؟
در چند مورد قانون می‌تواند حضانت را از والدین سلب کرده و آن‌ها را از حق حضانت محروم کند.
ماده 1173 قانون مدنی: طبق این ماده اگر صحت جسمانی و یا اخلاقی طفل در صورت عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که حضانت فرزند با او است به خطر افتد، دادگاه می‌تواند به تقاضای نزدیکان طفل یا قیم او و یا حتی به تقاضای رئیس حوزه قضائی تصمیمی برای حضانت فرزند بگیرد. چند موردی که نشان‌دهنده عدم مواظبت و یا انحطاط اخلاقی هر یک از والدین است عبارت‌اند از:
· اعتیاد شدی و زیان‌آور به الکل، مواد مخدر و قمار
· ابتلا به بیماری‌های روانی البته با تشخیص پزشک قانونی
· ضرب‌وجرح خارج از حد متعارف
· سوءاستفاده از فرزند یا مجبور کردن او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مثل فساد و فحشا، تکدی گری و قاچاق
· شهرت والدین به فساد اخلاقی و فحشا
ماده 45 قانون حمایت از خانواده: رعایت غبطه و مصلحت کودکان و نوجوانان در کلیه تصمیمات دادگاه‌ها و مقامات اجرائی الزامی است.
ماده 1170 قانون مدنی: اگر مادر در مدتی که حضانت طفل با او است به جنون مبتلا شود یا با دیگری شوهر کند حق حضانت با پدر خواهد بود. بنابر این ماده جنون یا ازدواج مادر موجب سلب حضانت می‌شود. البته بعد از تصویب ماده 45 قانون حمایت از خانواده این قانون کمی متفاوت شد؛ یعنی طبق آن اگر نیاز باشد که ازنظر اخلاقی و روانی حضانت طفل بر عهده مادر باشد حتی بعد از ازدواج مجدد او نیز حق حضانت با مادر است. در اینجا ماده 45 قانون حمایت از خانواده را باید بر ماده 1170 قانون مدنی ترجیح داد. در مواردی که پدر فوت کرده باشد نیز ازدواج دوباره مادر حق حضانت را از او نمی‌گیرد.
ماده 3 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان: طبق این قانون هرگونه خرید، فروش، بهره‌کشی و به‌کارگیری کودکان به‌منظور ارتکاب اعمال خلاف از قبیل قاچاق، ممنوع و مرتکب، حسب مورد علاوه بر جبران خسارات وارده به شش ماه تا یک سال زندان و یا به جزای نقدی از ده میلیون ریال تا بیست میلیون ریال محکوم خواهد شد.
آیا می‌شود از حضانت امتناع کرد؟
قانون در این مورد چه می‌گوید؟ در ماده 1172 قانون مدنی آمده است که هیچ‌یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده آن‌ها است از نگهداری او امتناع کند. در صورت امتناع یکی از ابوین حاکم باید به تقاضای دیگری یا تقاضای قیم یا یکی از اقربا و یا به تقاضای مدعی‌العموم نگهداری طفل را به هر یک از ابوین که حضانت به عهده اوست الزام کند و درصورتی‌که الزام ممکن یا مؤثر نباشد حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت‌شده باشد به خرج مادر تأمین کند. بنابر این قانون می‌توان کسی را که از حضانت فرزند خود امتناع کرده است را توسط دادگاه الزام به حضانت کرد تا به تکلیف خود عمل کند.
علاوه بر آن در ماده 54 قانون حمایت از خانواده آمده است که هرگاه مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند یا مانع از ملاقات طفل با اشخاص ذی‌حق شود برای بار اول به پرداخت جزای نقدی درجه هشت و در صورت تکرار به حداکثر مجازات مذکور محکوم می‌شود.
ماده دیگری که در مورد امتناع از مسئولیت حضانت وجود دارد ماده 40 قانون حمایت از خانواده است. طبق این ماده هر کس از اجرای حکم دادگاه در مورد حضانت طفل استنکاف کند یا مانع اجرای آن شود یا از استرداد طفل امتناع ورزد، حسب تقاضای ذی‌نفع و به دستور دادگاه صادرکننده رأی نخستین تا زمان اجرای حکم بازداشت می‌شود.
حق ملاقات با فرزند
طلاق به معنی جدایی زوجین است نه جدایی والدین با فرزندان. کسی که حضانت بر عهده او نیست را نمی‌توان به‌طورکلی از دیدن فرزندش محروم کرد. معمولاً زوجین خود باید در مورد زمان و مکان ملاقات با فرزند به توافق برسند. در غیر این صورت دادگاه تصمیم خواهد گرفت. ملاقات با فرزند از حقوق هر یک از والدین است و در این مورد دادگاه می‌تواند وارد عمل شود. درصورتی‌که فردی که حضانت بر عهده او است از دیدار والد دیگر با فرزندش جلوگیری کند ممکن است دادگاه حضانت را از فرد سلب کند یا یک شخص ناظر تعیین کند. البته در این مورد نیز دادگاه صلاح کودک را در نظر خواهد گرفت. علاوه بر این‌ها مسئول حضانت نمی‌تواند کودک را بدون اطلاع و رضایت طرف مقابل به خارج از کشور ببرد.
ولایت فرزند یا حضانت فرزند؟
این نکته را خوب است بدانید که خرج و مخارج طفل بر عهده کسی که حضانت با او است، نیست. این مورد زمانی درست است که حضانت فرزند بر عهده پدر باشد. چنانچه حضانت با مادر باشد او وظیفه پرداخت خرج و مخارج کودک را که به آن نفقه می‌گویند، ندارد. این معنا و تفاوت ولایت و حضانت است. حضانت به معنی نگهداری و تربیت کودک است اما ولایت که به پدر و جد پدری واگذار می‌گردد به معنی داشتن نمایندگی قانونی برای اداره اموال و حقوق مالی کودک است. در صورت فوت پدر یا عدم تمکن او و همچنین فوت اجداد پدری این وظیفه بر عهده مادر قرار می‌گیرد.
کلام آخر
در این مقاله از سایت یکتا پرس در مورد مسائل حضانت فرزند پرداختیم. قطعاً شما نیز سؤالاتی در این زمینه داشتید که حال پاسخ آن‌ها را می‌دانید. با افزایش آمار طلاق همه ما کم‌وبیش با اسم حضانت فرزند آشنایی داریم. قوانین حضانت در هر شرایطی متفاوت خواهد بود. به یاد داشته باشید دادگاه علی‌رغم قوانین حاکم، همواره اولویت را با صلاح کودکان قرار می‌دهد. قابل‌ذکر است که رشد عقلی و شخصیتی هر کودکی در پناه مکان امنی به نام خانواده شایسته شکل می‌گیرد؛ بنابراین همیشه عاقلانه و با دید باز به مسئله نگهداری فرزند خود فکر کنید. از همراهی شما با سایت یکتا پرس سپاس گذاریم.
