6 گام تا رسیدن به خلاقیت

خلاقیت چیست؟

خلاقیت به معنای خلق کردن و آفریدن یک چیز جدید است که برای اولین بار شکل می­گیرد. این چیز نو می­تواند یک وسیله، کلام ارزشمند، اثر هنری، ایده یا راهکاری جدید برای حل مشکلات و بهبود مسائل موجود باشد. خلاقیت از مهم‌ترین ابعاد وجود هر انسان است و شاید بتوان آن را از اصلی ­ترین تمایزات او با دیگر موجودات زنده دانست. همه­ی دستاوردهایی که بشر از زمان حیات بر کره زمین تا امروز بدان دست یافته ­است و هر تغییری که در شیوه­ی زندگی او شکل گرفته، به واسطه داشتن خلاقیت است در حالی که تفاوتی در زندگی حیوانات و دیگر جانداران از میلیون­ها سال قبل تا به حال دیده نمی­شود.

خلاقیت یک مهارت ذهنی است که همه افراد به میزان یکسان از آن برخوردار نیستند. در گروهی از افراد سطح بالایی از خلاقیت به طور ذاتی یا اکتسابی وجود دارد و در سایرین می­توان از طریق مختلف به تقویت آن پرداخت. در میان صاحب­نظران تعریف یگانه­ای از خلاقیت وجود ندارد. از دیدگاه بزرگان، خلاقیت از عوامل زیادی نشأت می­گیرد و با موارد بسیاری در ارتباط است. از همین رو هرکس آن را از جنبه خاصی تعریف کرده­است. از تعاریف کوتاه و ساده مثل "نگریستن به شیوه­ای متفاوت" یا "کنار گذاشتن عادات ذهنی" گرفته تا نظریات اندیشمندان علوم انسانی. به طور کلی باید گفت خلاقیت قابل یادگیری و پروش است و به موضوع خاصی تعلق ندارد. در واقع ایده­های خلاقانه از امور پیش­ پا افتاده تا مسائل پیچیده علمی قابلیت ظهور و استفاده دارند.

فرایند خلاقیت

برای رسیدن به یک فکر یا راهکار خلاقانه 6 مرحله باید طی شود. به این الگوی کلی، فرایند خلاقیت گفته می­شود.

گام اول: یافتن حقیقت

این گام شامل دو مرحله زیر است:

بیان مسئله: فرد ابتدا باید مسائلی که قصد دارد برای حل آن راهکار ارائه کند، انتخاب نماید.

آماده­سازی: برای حل خلاقانه مسئله پیش رو، به کارگیری دانش فعلی و جمع­آوری داده­های جدید لازم است. مجموع این اطلاعات، سوخت اولیه برای ساختن ایده­های خلاقانه است. به خاطر داشته­باشید، داده­های بیش از حد و نامتناسب که با روش­های اشتباه جمع­آوری شده باشند، خلاقیت و قدرت تصور را از بین می­برند.

گام دوم: پالایش

داده­هایی که پیش رو دارید باید به طور دقیق بررسی و دسته ­بندی شوند. اهمیت این مرحله در جداسازی اطلاعات خالص و ناخالص از یکدیگر است که مانع از گمراهی در مراحل بعدی می­شود. باید بتوانیم مطالب بیهوده را تشخیص داده و حذف کنیم.

گام سوم: واکاوی

در این بخش، فرد مطالب گزینش­شده را به صورت عمیق مورد بررسی قرار می­دهد و با توجه به مسئله مورد نظر و اهداف حل آن، از داده­ها استفاده می­کند. در این مرحله بخشی از اطلاعات به صورت ناخودآگاه توسط ذهن پردازش می­شود.

گام چهارم: شکل­گیری ایده­ها

در گام چهارم وقت آن است که در اثر پردازش اطلاعات، ایده­های خلاقانه اولیه در ذهن فرد ایجاد شود. در این بخش ایده­ ها تک به تک بررسی می­شوند و بهترین ایده ­ها با اصلاح، تغییر و ترکیب، کامل­تر و به ­روزتر می­شوند.

گام پنجم: یافتن راهکار

در این مرحله فرد ایده­ها را به منظور انتخاب بهترین آن­ها، مورد ارزشیابی قرار می­دهد و راهکار نهایی را از بین ایده ­های منتخب، گزینش کرده و پیاده ­سازی می­کند.

گام ششم: دریافت بازخورد

بعد از پیاده­سازی ایده­ های نهایی، فرد بازخوردهای مختلفی دریافت می­کند. این بازخوردها به شناسایی کاستی­ های ایده­ی موردنظر کمک کرده و ضعف­ ها بررسی می  ­شوند. در این حالت با تجربه ­های عملی می­توان نواقص ایده­ها را رفع و آن­ها را کامل­تر  نمود. سپس فرد که آگاهی بیشتری نسبت به موضوع پیدا کرده می­تواند اطلاعات بهتری بیابد و آن­ها را با دید بهتری پردازش کند. در این مرحله تعقل و تخیل فرد با یکدیگر در تعامل هستند و خلاقیت با ایجاد ایده ­های جدید بروز می­کند. بنابراین با هماهنگی قوه­های تفکر، قضاوت و تخیل پاسخ­های ذهنی و ارتباطات میان آن­ها شکل می­گیرد که به ارائه راهکارهای عملی و کارآمد منجر می­شود.

افراد خلاق چه ویژگی­هایی دارند؟

ممکن است برای حل مسائل فعلی چندین راهکار معمول را امتحان نمود که هر کدام از این روش­ها تا حدودی در رفع مشکل مؤثر عمل کنند. اما همیشه راهی آسان­تر و بهینه­تر وجود دارد که از چشم انسان­های عادی پنهان مانده است. در روزگاری که مسافت­های طولانی به زحمت طی و شانه ­های زیادی به زیر بارهای سنگین خم می­شدند، انسان­های زیادی حضور داشتند اما ایده­ی ساخت چرخ تنها در یک زمان و به ذهن یک نفر خطور کرده­بود. انسان­های زیادی به ادبیات علاقه دارند و به یادگیری مبانی و مطالعه آثار ادبی می­پردازند اما همه­ ی آن­ها از موهبت سرودن اشعار و نگارش آثار شگفت­انگیز برخوردار نیستند. شاید بتوان اصلی­ترین تفاوت کسانی که در یک زمینه درخشیده و ماندگار شده­اند را با همه­ی افرادی که در آن زمینه تلاش دارند، ارائه­ ی تفکرات خلاقانه و کاربردی در همان موضوع دانست. چرا که بشر همواره به دنبال راه ­حل­ های جدید است که به وسیله آن بتواند خود را با زندگی و شرایط زمانه تطبیق دهد. برای آشنایی بیشتر با مفهوم خلاقیت باید با افراد خلاق و ویژگی­های برجسته­ ی آن­ها شویم.

خیال­پردازی

خیال­پردازی ویژگی بارز افراد خلاق است. چرا که ساختارهای جدید، نخستین بار باید در ذهن افراد شکل بگیرند. تصور کنید ژول ورن بدون قوه خیال­پردازی چگونه می­توانست چنین آثار کم ­نظیر و خلاقانه­ای بی افریند و بشر چگونه می­توانست بدون داشتن رویای پرواز، هواپیما بسازد؟

ساختارشکنی

افراد خلاق عموماً ساختارشکن هستند و از چارچوب ­ها، اصول رایج و الگوهای از پیش­ تعیین­ شده پیروی نمی­کنند. این افراد در هر حیطه­ای که حضور دارند اعم از شعر، موسیقی و ... سبک­های تازه می ­آفرینند و حتی به خاطر آن مورد شماتت سنت­گرایان قرار می­گیرند.

هوشمندی

یکی دیگر از ویژگی­های افراد خلاق، هوشمندی است. لزوماً همه افراد باهوش، به قدر کافی خلاق نیستند اما خلاقیت در افرادی که از هوش خود به درستی استفاده می­کنند، به موفقیت منجر می­شود.

خودباوری

افراد خلاق به خود باور دارند؛ حتی اگر اعتماد به نفس کافی برای بیان نگرش­های خود نداشته ­باشند؛ چرا که نیازی به همرنگی با جماعت و گذر از مسیری که دیگران از آن گذشته­اند در خود حس نمی­کنند. آن­ها ایده­ها، افکار و راه­های جدید را از درون خود می­جویند.

درک چالش­ها و مشکلات

بسیاری از افراد خلاق در طول زندگی به نوعی با کمبودها دست و پنجه نرم کرده­اند. این مسئله باعث شده درک درستی از پیشامدها و مسائل مختلف زندگی داشته باشند. در حقیقت همین فقدان­ها سبب تحریک احساسات، خیال­بافی و فعالیت ذهنی آن­ها شده تا راه جدیدی برای رفع این مسائل بیابند.

درس گرفتن از تجربه­ ها

افراد خلاق نگاه ویژ­­ه­ای به تجارب قبلی دارند. خیلی­ ها خلاقیت را به شانس و الهامات نسبت می­دهند اما کمتر کسی می­داند که ذهن یک انسان خلاق تا چه حد در بهره ­گیری از آزمون­ها، خطاها و تجارب گذشته تمرکز دارد. درست است که آن­ها به مسائل، نگاه تازه دارند اما دانسته ­های خود را نیز در ایده­ پردازی دخالت می­دهند.

روش­هایی برای پرورش خلاقیت

شاید به دیدگاه جالبی که کودکان نسبت به مسائل مختلف دارند، توجه کرده باشید یا بعضی حرف­ها، کارها یا بازی­هایی که انجام می­دهند به نظرتان خلاقانه بیاید. این تخیل قوی، ذهن آزاد و عاری از کلیشه­ ها در همه­ ی کودکان خردسال وجود دارد. با این وجود بسته به محیطی که فرد در آن رشد می­کند و آموزشی که می­بیند ممکن است ذهن او برای شکل­گیری تفکرات جدید ضعیف و محدود شود. برای پرورش خلاقیت ابتدا باید موانع را شناخت و از آن­­ها دوری کرد. موانعی که خلاقیت افراد را سرکوب می­کنند، عبارت‌اند از:

• همه چیز را فقط با منطق سنجیدن
• تعصب و اطاعت بی­چون و چرا از اصول
• اکتفا کردن تنها به یک راه­حل و عدم پیگیری پاسخ­های بهتر
• ترس و دوری از ابهامات
• ترس از شکست و محافظه­ کاری شدید
• نپرداختن به تفریح و سرگرمی
• تک ­بعدی بودن و تنها به یک کار پرداختن
• ترس از سرزنش و تمسخر دیگران

پس از رفع عوامل بازدارنده خلاقیت، باید به انجام اموری که باعث تقویت آن می­شوند، توجه کنید.

بازی فکری

برای پرورش خلاقیت باید زمان خود را به کارهایی اختصاص دهید که موجب اندیشیدن و تصویرسازی گردد. انجام انواع بازی­های هوش و ریاضی، شطرنج، بازی­های گروهی و ... باعث تقویت قدرت تفکر، تمرین ذهن، و توجه هم‌زمان به ابعاد مختلف یک موضوع می­شود.

دانش ­اندوزی

 برای رشد خلاقیت به دانش نیاز است. به همین سبب باید دانش ­اندوزی کرده و در باب مسائل مختلف اطلاعات خود را بالا ببرید. ایده­ های خلاقانه محصول دانش و تفکر مستقل فرد است که قصد دارد دانسته­ های قبلی را تکمیل و یا از آن برای بهبود شرایط استفاده کند.

کسب تجربه

باید خود را در موقعیت­هایی قرار دهید که تجارب جدید برای شما به ارمغان می­آورد. مثلاً مسافرت، بازدید از اماکن مختلف، خواندن کتاب، معاشرت با دیگران، انجام کارهایی که به آن علاقه دارید و ... می­تواند شما را با اتفاقاتی روبه ­رو کند که بخواهید در مورد آن تفکر و مطالعه کنید. استفاده از تجارب دیگران از طریق مطالعه شرح­حال افراد خلاق و موفق، تماشای فیلم­های ارزنده و گوش کردن به برنامه ­های رادیو نیز می­تواند سرشار از تجربه­های تازه باشد که در ایده ­پردازی و عملی ساختن آن­ها به شما کمک کند.

تقویت روحیه پرسشگری

میدان دادن به روحیاتی مثل کنجکاوی و پرسشگری می­تواند افکار پوسیده را در یک جامعه به چالش بکشد و زمینه­ای برای تغییرات بزرگ فراهم کند. هر چیزی که برای شما مبهم است یا برای پذیرفتن آن دلیل کافی ندارید مورد سؤال قرار دهید. اگر پاسخ قانع­کننده­ای وجود داشته باشد شما آن را می­پذیرید و در غیر این صورت قالب­های ذهنی را شکسته و تفکرات خلاق شما شروع به فعالیت می­کنند.