خانه هایی که قلبی گرفته دارند

کورش فلاحتی: تحلیل شعر «خرمشهر» از جمال بیگ.

شهر را گره می زنم
به دهان بهت زده ام
حرف های نگفته
می ماند به مرده ای
که هنوز
زنده
زنده
در اندامش
خیابان های خمپاره پاره
کوچه های تن به تن
وخانه هایی که قلبی گرفته دارند
نفس می کشند
شعر جمال بیگ به نقَطه سهل ممتنع رسیده است، این شعر ساده و روان است اما ساختاری دست نیافتنی دارد که خاص و امضای جمال بیگ است  از جهت نحوه آفرینش و سبک و سیاق گفتار شاعرانه آن.
زبان سلیس و روان شعر جمال بیگ آنرا دلپذیر و خواندنی می کند و آنکس که اهل دریافت معانی پنهان نیز باشد عمیقترین لایه های تخیل را نیز می تواند در شعر بیگ بازیابی کند.

شهر را گره می زنم
به دهان بهت زده ام
به آسانی و زیبایی و با یک تکنیک زبانی، شهر مبدل می شود به دهان، از اینجا ببعد دهان همان شهریست که نوستالژی فراوانی را در خود و در تخیل شهروند به همراه دارد. شهر گره می خورد به کلمات و واژگان. این تبدیل و تبدلات موضوعات به امری زبانی و برجسته شدن زبان در اینگونه فرازهای شاعرانه است که موجد جنبه های زیبایی شناسیک شعر جمال بیگ است.
حرفهای نگفته
می ماند به مرده ای
که هنوز
زنده
زنده
در اندامش
خیابان های خمپاره پاره
کوچه های تن به تن
وخانه هایی که قلبی گرفته دارند
نفس می کشند
در این شعر وجوه گوناگونی قابل شناسایی است از یک سو زبان شاعرانه متمایز و خاص جمال بیگ و از سویی احساسات عمیق، شفاف و واقعگرایانه از جمله وجوه متمایز این شعر اند. تصاویر و مفاهیم شاعرانه در دگرگونی های زبان معیار به گویش شاعرانه و جادوی تغییر و تبدیل رویدادهای عینی به تصاویر و مفاهیمی که دنیای دیگری را می نمایانند همان چیزیست که از شاعرانگی توقع می رود.
حرف های ناگفته به مرده ای شبیه اند که زنده و جاندار اند که در جسمیت شان خیابان های منفجر شده از آتش خمپاره ها و شرح نبرد تن به تن و شرح دقیق و واقعگرایانه جنگیست که گویی هنوز هم در رگهای شعر و شاعر جاریست. لمس جنگ و گزارش هنری ی آن با این دقت و ظرافت شاعرانه فقط از کسانی ساخته است که شهر و کوچه ها و نبرد را زندگی کرده باشند که بسیاری از آثار تولید شده مربوط به جنگ چنین ویژگیی ندارند و صرفا خیالبافی های هنرمندانه اند. ساختار هنرمندانه ادبی و بکار گرفتن کلمات و زبان در بستر تخیل و آفرینش شاعرانه در این شعر به کاملترین شکلی دیده می شود. شاعر خود اهل خرمشهر است و شهر را از کودکی تا جوانی زیسته، مفهوم خرمشهر برای او صرفن کوچه و خیابان و شط و کشتی نیست بلکه فراتر از آن در شط و کشتی و کوچه و مدرسه و... زندگی کردن است. همه ی این ها به همراه دوره، وقت و زمانی که اسمش زندگیست در شاعر وجود دارند و از اجزأ ساختار وجودی شاعرند. زمان، مکان، و بالیدن در آن و در همه ی اشیا و اموری که حالا دیگر نوستالژی شاعر هستند. در واقع این اثر برآمده از کوران جنگ و زندگیست پس ویژگی های خاصی دارد :
وخانه هایی که قلبی گرفته دارند
نفس می کشند
تمام آن حرف ها زنده اند و تنفس می کنند. در این شعر دو چیز مخاطب را به حرکت درونی  وامی دارد،احساس عمیق و واقعی شاعر نسبت زندگی و جنگ و زبانی شاعرانه و برحسته که شاعرانگی اثر را می آفریند.

در هر حال خط قرمزم
آفتاب خونینی ست
که وقتی غروب می کند
شهر را
یکپارچه می سُرخد
در ذهنیت شاعر، غروب نیز یادآور جنگ و خون و سرخ شدگی شهر جنگزده است. آفتاب خونین ارجاع به غروب دارد و خط قرمزیست که در اینجا مفهومی واقعی بخود گرفته است. این آفتاب خونین یادآور همان خط قرمز و نبردیست که تسخیر و تصرف شهر را برنتافت. از سوی دیگر فضای شعر چندان هم نوستالژیک نیست بلکه تصویری از حماسه و مرثیه هم هست، حماسه ای که اینطور ترسیم می شود : 
راست و پوست کنده
هیچوقت سر این شهر
با کسی شوخی نداشتم
با اینکه سال ها
کودکی ام‌ را
در خانه ای که دیگر نیست
گم کرده ام
اما هنوز
کوچه ی دانش
پلاک ۱۵۲
شناسنامه ی تمام خانه های خرمشهرند
در هر حال خط قرمزم
آفتاب خونینی ست
که وقتی غروب می کند
شهر را
یکپارچه می سُرخد
از سویی دیگر شعر مرثیه ای هم برای زندگی و موجودیت از دست رفته شهر نیز هست. مرثیه ای که زاده دیدن ویرانه شهریست که آباد و زیبا بود.
شهر را گره می زنم
به دهان بهت زده ام
حرف های نگفته
می ماند به مرده ای
که هنوز
زنده
زنده
در اندامش
خیابان های خمپاره پاره
کوچه های تن به تن
وخانه هایی که قلبی گرفته دارند
نفس می کشند
شعر جمال بیگ در ذات خود نفی جنگ و در عین حال در صورت لزوم وجوب جنگاوری و واقعگرا و زیباست، شعر او بیان و زبان شاعرانه ای دارد که خاص اوست.
_____________________________